Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.) to długowieczne drzewo osiągające nawet 40-50 m wysokość. Uważanym jest za jedno z najwyższych rodzimych drzew liściastych w Europie. Jego nazwa gatunkowa „wyniosły” odnosi się do pięknego i okazałego wyglądu, dzięki któremu bywa on czasami nazywany "arystokratą wśród drzew". Gatunek posiada dużą tolerancje na niską temperaturę oraz zanieczyszczenia powietrza. Jego naturalny zasięg obejmuje większość Europy, a także Azję Zachodnią (Rys.1)

Znaczenie przyrodnicze i gospodarcze

W Polsce jest gatunkiem szczególnie istotnym tworzącym z innymi gatunkami liściastymi bogate lasy łęgowe (jesionowo-olszowe i wiązowo-jesionowe), grądy nizinne i olsy. Cechy drewna takie jak elastyczność, twardość czy odporność na uderzenia sprawiają, że jest ono cennym gatunkiem użytkowym wykorzystywanym w rożnych gałęziach przemysłu. Stosowane jest głównie do uchwytów narzędzi i sprzętu sportowego np. kijów hokejowych czy wioseł. Jego proste słoje sprawiają, iż wykorzystywany jest powszechnie w stolarstwie do produkcji schodów, poręczy, drzwi, okien oraz oklein. Gatunek ten jest też wartościowym materiałem parkieciarskim. Ze względu na wartość energetyczną, drewno wykorzystywane jest jako materiał opałowy. W Europie Środkowej jesion wyniosły jest szeroko stosowany jako drzewo ozdobne, sadzone w parkach a także wzdłuż dróg i ulic miast. Istnieje również bardzo długa tradycja wykorzystania jesionu wyniosłego jako źródła naturalnych substancji leczniczych. Właściwości drzewa związane z asymilacja dwutlenku węgla powoduje, iż ma znaczenie w walce ze zmianami klimatu.

Wymieranie jesionu wyniosłego

W wielu krajach Europy obserwuje się intensywne zamieranie tego gatunku. Jako główną przyczynę  wymierania wskazywana jest choroba powodowana przez grzyb Hymenoscyphus fraxineus, należący do workowców. Uważa się, że grzyb trafił do Europy z Azji Wschodniej. Pierwsze chore drzewa zaobserwowano w Polsce w latach 90. XX wieku i od tego czasu zamieranie jesionów rozprzestrzeniło się na całą Europę (Rys. 2).

Jesion na naszym kontynencie jest jednym z najpospolitszych drzew liściastych i ważnym siedliskiem wielu różnych gatunków dzikich zwierząt. Gatunek ten jest istotny dla bioróżnorodności drzewostanów. Trudno nawet ocenić jakie konsekwencje przyrodnicze będzie miało wymarcie tego gatunku. Z drugiej strony obserwowane zjawisko niewątpliwe spowoduje duże starty ekonomiczne. Zgodnie z założonymi wyliczeniami, w samej Wielkiej Brytanii, dla której gatunek ten jest szczególnie ważny,  całkowity koszt ekonomiczny wymarcia jesionu szacuje się na  14,8 miliarda funtów (Hill et al, 2019). Czy stać nas na takie straty ? Oczywiście, że nie. Dlatego też organizacje na całym świecie pracują nad metodami uratowania drzew zainfekowanych oraz opracowaniem sposobu zwalczania patogenu. Niestety, materiału zakaźnego w lasach jest zbyt dużo. Co więcej, obecnie obserwuje się utrudnienia w pozyskiwaniu dobrej jakości nasion tego gatunku, co uniemożliwia pozyskanie zdrowych sadzonek. Jednym z sugerowanych rozwiązań jest uzyskanie jesionów odpornych na zjadliwego grzyba. Naprzeciw tym oczekiwaniom wyszli naukowcy z krakowskich uczelni. Interdyscyplinarny zespół naukowy w składzie dr hab. inż. Katarzyna Nawrot-Chorabik. prof. UR z Wydziału Leśnego Uniwersytetu Rolniczego  oraz dr hab. Dariusz Latowski z Wydziału Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii Uniwersytetu Jagiellońskiego wykorzystując metodę pośredniej organogenezy przybyszowej opracował technologię pozwalającą na uzyskanie stabilnych genetycznie i co najważniejsze odpornych na patogen sadzonek jesionu wyniosłego. Co stoi zatem na przeszkodzie wdrożeniu metody? Przecież cała Europa zyska na uratowaniu tego gatunku. Za ratowaniem drzewostanów z udziałem jesionu wyniosłego stoją nie tylko przesłanki ekologiczne czy przyrodnicze, które nie zawsze trafiają do wszystkich, ale również przesłanki ekonomiczne. Jednak coś co wydawało się ważnym działaniem i oczywistą konsekwencją badań naukowych krakowskich uczelni, do tej pory się nie udało. Uniwersytety potrzebują partnera zainteresowanego współpracą przy rozwoju i wdrażaniu technologii, która będzie atrakcyjna nie tylko dla polskich lasów, ale również  dla innych krajów. Oba Uniwersytety mają ograniczenia odnośnie „wyjścia” z etapu laboratoryjnego i przetestowania sadzonek w warunkach rzeczywistych. Centrum Transferu Technologii CITTRU UJ poszukuje partnera zainteresowanego taką współpracą i wspólnym dokończeniem pracy nad metodą, która doprowadzi do uratowania tego pięknego i ważnego dla wielu rejonów gatunku drzew.

Żródła:

1. Downie A (2017) Ash dieback epidemic in Europe: How can molecular technologies help? PLoS Pathog. 13(7): e1006381.
2. Gross A, Holdenrieder O, Pautasso M, Queloz V, Sieber NT (2014) Hymenoscyphus pseudoalbidus, the causal agent of European ash dieback. Mol Plant Pathol. 2014 15(1): 5–21
3. Hill L, Jones G,  Atkinson N, Hector  A, Hemery G, Brown N (2019) The £15 billion cost of ash dieback in Britain. Current Biology 29 (9), R315-R316
4. Hultberga T,  Sandström J Felton A, Öhman K, Rönnberg J, Witzell J, Cleary M (2020) Ash dieback risks an extinction cascade. Biological Conservation, 244 (108516)
5. Pautassoa M, Aas G, Queloz V, Holdenrieder O (2013) European ash (Fraxinus excelsior) dieback – A conservation biology challenge. Biological Conservation, 37-49
6. http://www.euforgen.org/species/fraxinus-excelsior/
7. https://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C413073%2Cjak-zniszczyc-sprawce-zamierania-jesionow.html